مروری بر کتاب سینمای شوروی (سیاست و اقناع در دوره استالین)

سینمای شوروی برای تمامی فیلم‌سازان، سینما پژوهان، دانشجویان سینما و علاقه‌مندان پروپاقرص آن واژه‌ای آشنا و البته قابل تامل است. این ویژگی نه‌تنها معطوف به اسامی پرافتخاری است که با شنیدن آن در ذهن هر سینما‌ دوستی متبادر می‌شوند، بلکه به‌واسطه‌ی ویژگی ایدئولوژیک بودن آن نیز هست.

از سال 1917 که انقلاب سرخ بلشویک‌ها به ثمر نشست و توده‌های مردم از هر صنف و نژادی، حکومت مستبد و خودکامه‌ی تزاری را سرنگون کرده و بنیاد حکومتی مبتنی بر اراده‌ی کارگران و دهقانان را بنا کردند، تا سال 1990 که این توهم حکومت مردم بر مردم در برابر اراده‌ی انسان‌هایی که نمی‌خواستند عده‌ای به‌زعم خود، «برگزیده‌ی خلق» به‌جای آن‌ها اندیشیده و برای تمامی شئون زندگی عمومی و خصوصی آن‌ها قانون وضع کنند، فروریخت، هنر سینما فیلم‌های زیادی را از این سرزمین به دیگر آثار خود افزود. فیلم‌هایی با طیفی از سرخی تا سبزی.

از یک‌سو آثاری مانند اکتبر ده روزی که دنیا را تکان داد، رزمناو پوتمکین، شهروند بزرگ، مادر و مانند آن‌ها که همگی با واقع‌گرایی سوسیالیستی، سعی در روایت مستقیم یا غیرمستقیم انقلاب سرخ را داشتند، و از سوی دیگر فیلم‌هایی اساطیری یا قومی- قبیله‌ای، که راوی داستان‌های مردمانی بودند که پیش از انقلاب سرخ‌، همانند دیگر مردم دنیا به زیست طبیعی و غیرایدئولوژیک خود ادامه می‌دادند.

به رأی اغلب صاحب‌نظران و سینما پژوهان، دوران زمامداری ژوزف استالین (نیمه دهه‌ی 1920 تا سال 1953) در مقام رهبر حزب کمونیست شوروی، سخت‌ترین و البته بدترین بخش تاریخ سینمای شوروی است. در این سال‌ها به فرمان وی هرگونه فعالیت هنری در شوروی، تحت قواعد و ضوابط دیکته شده از سوی حزب انجام می‌شد.

علاوه بر اینکه در صورت تشخیص حزب و نهادهای زیرمجموعه‌ی آن مانند پلیس مخفی، هر یک از اهالی هنر در هر پست و مسئولیتی، به جرم دشمن طبقاتی، مزدور امپریالیسم،… بودن، محکوم به بند و زندان، تبعید و یا حتی اعدام می‌شدند.

بی‌شک سینما از این قاعده مستثنا نبود به‌ویژه اینکه بلشویک‌ها نخست با استناد به جمله‌ی معروف لنین: «سینما مهم‌ترین هنر در میان همه‌ی هنرها است» و همچنین با دقت در ویژگی‌های رسانه‌ای سینما، آن را ابزاری برای جلب حمایت توده‌ها و البته مشروعیت بخشی به خود می‌دانستند. اداره‌ی سینما، اداره‌ی دولتی صنعت فیلم و عکس، کمیته‌ی هنرها و ده‌ها اداره و کمیته و نهاد دیگر، مسئول نظارت بر تولید فیلم‌های سینمایی از آغاز ارائه‌ی طرح تا صدور مجوز اکران آن‌ها بودند.

از سوی دیگر حزب کمونیست از آغاز دوره‌ی استالین، سیاست «سینما برای توده‌های میلیونی مردم» را به‌عنوان استراتژی کلی تولیدات سینمایی کشور اعلام کرد. حال چگونه یک کارگردان می‌توانست با وجود این‌همه نظارت و باید و نباید، با تکیه بر خلاقیت خود فیلمی عامه‌پسند و درعین‌حال دارای ارزش‌های ایدئولوژی کمونیسم و استالینیسم تولید کند، خود امری دیگر است.

البته در این میان نباید از توانایی‌های هنری کارگردانانی همچون آیزنشتاین، پودوفکین، کولشوف، ورتوف و برخی دیگر غافل ماند؛ چراکه این عده تا حد امکان خلاقیت خود را حتی در ساختن فیلم‌های فرمایشی نیز بکار برده و آثاری از خود برجای گذاشتند که هنوز هم سرمشق بسیاری از فیلم‌سازان جهان است.

بهر روی آن دوران هر چه بود به پایان رسید و سینمای شوروی پس‌ازآن توانست قابلیت‌ها و ویژگی‌های خود در هنر سینما را به جهانیان نشان دهد؛ اما بررسی جنبه‌های مختلف صنعت سینمای شوروی ازجمله؛ فرآیند تولید، اختصاص بودجه، فیلم‌نامه، آموزش، استودیوهای فیلم‌سازی، نهادهای نظارتی و… خود پژوهشی ضروری برای تمامی سینما گران، دانشجویان سینما و سینما دوستان است که آقای ژامی میلر آن را به انجام رسانده و در این کتاب گرد هم آورده است. به جرئت می‌توان این کتاب را یکی از نادر کتاب‌هایی دانست که تاکنون در زمینه‌ی سینمای شوروی و مسائل مربوط به آن در دوره‌ی حکومت استالین نگاشته شده است.

نخستین کتابی که درباره‌ی سینمای شوروی به فارسی نگاشته شد، کتاب «پژوهشی در تاریخ سینمای شوروی، 1931-1917» است که استاد بزرگ سینمای ایران، جناب آقای دکتر احمد ضابطی جهرمی در سال 1360 آن را به رشته‌ی تحریر درآوردند. پس از کتاب آقای دکترضابطی، متاسفانه هیچ کتاب مهم و معتبری در مورد سینمای شوروی به فارسی تألیف و ترجمه نشد، تا حال که کتاب سینمای شوروی، سیاست و اقناع در دوره‌ی استالین، به همت انتشارات وزین پیله و ترجمه‌ی بنده، تقدیم دیدگان شما خوانندگان محترم می‌گردد. این کتاب را به‌واسطه‌ی وسعت مطالب و صحت و تنوع منابع می‌توان یکی از بهترین کتاب‌ها در سطح جهان و نادر کتاب‌ها به زبان فارسی دانست که به سینمای شوروی پرداخته است.

بنده نه‌تنها به‌عنوان مترجم این کتاب بلکه در جایگاه یک مدرس سینما، مطالعه‌ی آن را به‌تمامی دانشجویان و هنرجویان سینما، سینماگران و علاقه‌مندان به سینما توصیه می‌کنم. بی‌گمان با خواندن این کتاب، مطالب بسیار مفیدی را خواهید آموخت که در نوع نگاه شما به هنر سینما موثر خواهد بود. کثرت منابع این کتاب یکی از دلایل اعتبار مطالب و ارجحیت آن بر دیگر کتاب‌هایی است که تاکنون درباره‌ی سینمای شوروی نگاشته شده است.

نویسنده برای هر یک از استدلال‌های خود درباره‌ی وضعیت سینمای شوروی یا اعتبار بخشیدن به هر یک از استنادهای تاریخی، بخشی از سخنرانی یک مقام تصمیم ساز در اتحاد جماهیر شوروی یا سطرهایی از کتاب‌های معتبر تاریخی-تحلیلی که درباره‌ی آن نگاشته شده است را در بخش منابع کتاب آورده است. من نیز تمامی این ارجاعات را با درج اعداد داخل پرانتز، به بخش منابع در پایان کتاب، نشانی داده‌ام.

بنده به دلیل شخصیت علمی، آثار نوشتاری و گفتاری کم‌نظیر، تأثیرات چشمگیر فنی و آموزشی در سینمای ایران و به‌رسم زیبای احترام و تجلیل و بزرگداشت مقام معلم، ترجمه‌ی این کتاب را به روح بلند و مهربان استاد فقید و عزیزم جناب آقای دکتر اکبر عالمی تقدیم کرده‌ام.

نزدیک به سی سال پیش هنگامی‌که بنده در دانشگاه صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، در مقطع کارشناسی کارگردانی سینما و تلویزیون تحصیل می‌کردم، برای چند ترم افتخار شاگردی و علم‌آموزی در محضر مرحوم آقای دکتر را داشتم. پس‌ازآن نیز هرگاه در هر گردهمایی و سمینار و جشنواره‌ای مفتخر به دیدار ایشان می‌شدم، نادانسته‌هایم را از ایشان می‌پرسیدم و وی نیز با وجود کسالت و رنجوری، بی‌دریغ به سؤال‌های شاگرد خود پاسخ می‌دادند.

متأسفانه بیماری منحوس کرونا، این استاد بی‌نظیر را از ما گرفت و جامعه‌ی سینمای ایران از هنرجو و دانشجو تا استاد و کارگردان و تدوینگر و… را در غم ایشان دل شکسته کرد. جسم ایشان از بین ما رفته است اما اثرات ماندگاری که آقای دکتر اکبر عالمی بر هنر ایران به‌ویژه هنر سینما برجای گذاشتند، هنوز پابرجاست و پابرجا خواهد ماند.

در پایان نهایت تشکر و امتنان خود را از جناب آقای مهدی سبحانی، مدیریت محترم انتشارات وزین پیله که در طول مدت ترجمه‌ی این کتاب نهایت مساعدت و همکاری را با من نمودند، اعلام می‌دارم. از شما خوانندگان محترم و فرهیخته نیز استدعا می‌کنم که من را از نظرات خود درباره‌ی این کتاب بی‌بهره نگذاشته و از طریق راه‌های ارتباطی با انتشارات پیله، بنده را از آن‌ها مطلع فرمایید. سپاسگزارم.