مروری بر کتاب سیاست متافیزیک و فیزیک در ایران معاصر

کتاب پیش‌رو، برگرفته از پروژه‌ای کلان است که نویسنده سال‌هاست از نگاه‌های مختلف در حال پژوهش پیرامون آن است. نحوۀ عملیاتی‌شدن موقعیت‌های جدید در امتداد وضعیت تاریخ، پروژه‌ای است که پرداختن به آن، به تولید ادبیات نظری و پژوهش میدانی نیاز دارد؛ به‌عبارت‌دیگر، مسئله این است که امتداد وضعیت تاریخ چگونه از دروازۀ فضازمان اکنون گذار و به‌سوی آینده حرکت می‌کند، زیرا حرکت تاریخ، با تغییر و تحولات در مناسبات قدرت و کلیت زندگی همراه است؛ ازاین‌رو، نویسنده در طول سال‌ها به تلاش برای تولید ادبیات نظری و پژوهشی دراین‌زمینه مشغول بوده است.

مسئلۀ نحوۀ عملیاتی‌شدن موقعیت‌های جدید در وضعیت تاریخی فرهنگ ایران، همواره چالشی بزرگ بوده است و مهم‌ترین جریان‌های سیاسی تاریخ ایران مانند مشروطیت، برآمدن سلسلۀ پهلوی، جنبش ملی صنعت نفت و انقلاب 57 ایران در این زمره قرار می‌گیرند مفهوم ایجاد موقعیت جدید برای جامعۀ معاصر ایران، هرگز به تولید روابط قدرت و نظام دانش تبدیل نشده است، زیرا سامانه‌های ارزش‌ساز تغییر و تحول شکل نگرفتند و در طول تاریخ معاصر ایران، تسخیر سازوکار تغییر و مهار آن ازسوی حکومت‌ها، به دوگانۀ انقلاب و دفع انقلاب دامن زده است.

نویسنده در این کتاب کوشیده است مسئلۀ تولید موقعیت جدید را در ساختار جامعۀ پساانقلابی ایران بررسی کند. جامعۀ پساانقلابی ایران، از نظامی سیاسی که پروژۀ ساخت جهان فیزیک اجتماع ایران را بر عهده داشت چرخش پیدا کرد و به‌سوی تأسیس نظام سیاسی الهی با رسالتِ برپاکردن جهان اجتماعی جدیدی مبتنی بر متافیزیک مقدس حرکت کرد. انقلاب 57 رویارویی تاریخی دو نظام سیاسی را در تاریخ معاصر ایران نشان می‌داد که وجه مشخص تمایز آنها موضع‌گیری نسبت به سیاست فیزیک و متافیزیک است.

سیاست فیزیک، تولید ارتباطی است که زندگی را در پیوند هرچه‌بیشتر با تولید موقعیت‌های جهان مادی قرار می‌دهد. سیاست متافیزیک درصددِ کنارزدن مناسبات جهان مادی برای رسیدن به مرتبه‌ای مقدس ورای وضعیت ناپایدار جهان مادی است. سیاست فیزیک، بر تولید علم و کشف روابط نهفته در فیزیک طبیعت مبتنی است و سیاست متافیزیک، طبیعت مادی را محل حلول شر برای متافیزیک مقدس و حالت روحانی مقدس بشر می‌داند که باید از تحقق فیزیکی و تجربۀ آن در اجتماع جلوگیری کرد.

در طول تاریخ ایران و از دورۀ قاجار به این‌سو، رویارویی متافیزیک و فیزیک، به رشته‌ای از دوگانه‌ها از ایرانی/غرب‌زده، خودی/بیگانه، خیر/شر، روح/بدن و شیعۀ مستضعف/مستکبر دامن زده است که با انقلاب 57 و شکل‌گیری حکومت اسلامی، تاریخ روایت دینی نبرد بین خدا و شیطان، در دوگانۀ متافیزیک مقدس و فیزیک شر تقسیم‌بندی شد. تولید موقعیت‌های جدید در وضعیت تاریخی فرهنگ جامعۀ پساانقلابی ایران، در پرتو دوگانۀ متافیزیک مقدس و فیزیک شر قرار گرفته است؛ بنابراین، هدف اصلی این کتاب، دنبال‌کردن دوگانۀ فیزیک و متافیزیک در دوره‌های مختلف اجتماع سیاسی و فرهنگی ایران است؛ به‌عبارت‌دیگر، کتاب به‌دنبال پژوهشی تاریخی نیست که سلسله‌ای خطی از امور را پی بگیرد و آنها را بازنمایی و توصیف کند، بلکه درپیِ یافتن و تحلیل موقعیت‌هایی است که دوگانۀ کارکرد وضعیت‌های فیزیک و متافیزیک را نشان می‌دهند.

درنتیجه، در کتاب پیش‌رو، ابتدا به تباری از رویارویی موقعیت‌های فیزیک و متافیزیک در غرب عصر رنسانس پرداخته شده است‌ که چگونه علم برای کشف طبیعت فیزیکی، از متافیزیک کلیسا جدا شد و به ایجاد دوره‌ای جدید از حیات بشر در رویارویی با جهان مادی و پیدایش مدرنیته دامن زد. در بخش دوم، بزنگاه چرخش از قاجار به پهلوی و شکل‌گیری نظام تولید فیزیک مدرن در فرهنگ تاریخی متافیزیک ایران مطالعه شده است. در بخش سوم، مسئلۀ فیزیک و متافیزیک در جامعۀ انقلابی و پساجنگ ایران بررسی شده است، زیرا دهۀ شصت با رخداد جنگ، پایه‌گذار ایجاد متافیزیک مقدس به‌مثابه ماهیت جمهوری اسلامی شد. در بخش چهارم، دوگانۀ فیزیک شر و متافیزیک مقدس در دوران دیجیتالیزه‌شدن اجتماع و شکل‌گیری جغرافیای دیجیتال و در بخش پنجم، ایدۀ نامحقق‌شدن تبیین برنامه‌های علمی برای رویارویی با تاریکی‌های طبیعت و فقدان ایجاد سامانۀ آزمون‌وخطا برای کشف آنها، در جامعۀ پساانقلابی ایران طرح شده‌اند. در بخش ششم و پایانی، به بررسی ایدۀ بازگشت به خویشتن که مبنایی برای تفکر روشنفکری ایران از دهۀ 40 به این‌سو بوده است، با بهره‌مندی از مفاهیم متافیزیک و فیزیک پرداخته شده است؛ درنتیجه، کتاب حاضر کوشیده است تا موقعیت‌های رویارویی متافیزیک سیاسی و فیزیک سیاسی را در دوره‌های مختلف تاریخی و معاصر تحولات ایران جست‌وجو کند و به‌واسطۀ دوگانۀ ایجادشده، دریچه‌ای تازه را برای فهم معادلات تغییرات فرهنگی و سیاسی ایران بگشاید.