بازاندیشی در باب ابژه از نگاه کانت

بازاندیشی در باب ابژه

کانت مدعی است که تمام پیشرفت­‌های بشری، به ویژه در علوم، ریشه‌در یک انقلاب در طرز تفکر دارد که به موجب آن، حوزه معینی از شناخت به سطحی از دانش ضروری برکشیده می­شود. در گذشته، این انقلاب­ها تنها در ریاضیات و فیزیک صورت می­‌گرفت، اما اکنون پس از دوره قرون وسطی، شرایط برای وقوع انقلابی که برای پیشرفت فلسفه نیز نوید گشایش شاه­راهی را می‌­دهد، فراهم شده است.

هسته انقلاب فلسفی در فهم کاملاً جدیدی از مفهوم ابژه یا موجود عینی و رابطه آن با شناخت بشری واقع شده است. کانت انقلاب مورد نیاز در فلسفه را با انقلابی که کپرنیک در نجوم ایجاد کرد، مقایسه می­‌کند. تا زمان کپرنیک، چنین پنداشته می‎­شد که زمین ثابت در مرکز است و خورشید حول آن می‌­چرخد.

اما کپرنیک به ما نشان داد که برعکس، خورشید در مرکز قرار گرفته و زمین حول آن می­‌چرخد. به همین نحو، فیلسوفان پیشین بر این باور بودند که شناخت بشری حول ابژه می­‌چرخد، به این معنا که باید متناسب با ساختار و ویژگی­‌های ابژه باشد، ابژه­ای که از ابتدا مستقلاً قائم بالذات است و وابسته به فرآیند حصول شناخت نیست.

 انقلاب کانتی، استقلال متافیزیکی ابژه را منسوخ کرد و آن را وابسته به ساختار شناخت بشری اعلام کرد. ساختار ابژه یعنی ابژه تجربی که تنها ابژه قابل شناخت برای ما است- به طور پیشینی (مستقل از تجربه حسی) مشتق از فاهمه انسانی (قوه ادراک)، که انبوهی از اجزاء حس­پذیر را درون یک وحدت قرار می‌­دهد، است؛ وجوه این وحدت، برگرفته از وحدت نخستینِ «من می­‌اندیشم» است.

بنابراین، ایده جسورانه کانت بیانگر این است که فاهمه در فرآیند شناخت جهان، الگوهای اصلی شناخت خود از جهان را رونوشت نمی‌­کند، بلکه این الگوها را بر جهان تحمیل می‌­کند. وجود یک جهان تجربی تحت فرمان قوانین ضروری که تنها عنوان «ابژکتیو یا عینی»، شایسته آن است و وجود ابژه­‌ها و رویدادهای واقعی در آن، مشروط به تحمیل چنین الگوهایی بر آن است.

این بدان معنا نیست که فاهمه انسانی جهان را از عدم می‌­آقریند، بلکه بدین معنا است که کیهان نظام­مند را از آشفتگی برساخته است. فاهمه، یک ساختار پیشینی و صوری است که بدون داده­‌ها و موادی که ما از طریق حواس با قرار گرفتن به صورت منفعل در برابر آنها به دست می‌آوریم، کارکرد ندارد.

حواس با در اختیار گذاشتن یک عنصر خام که هنوز یک ابژه نیست بلکه فقط ماده آن است، فاهمه را آماده می­‌کند؛ فاهمه نیز به مثابه عاملی خودانگیخته باید این مواد را مطابق اسلوب‌هایِ کاریِ پیشینیِ خود فاهمه، شکل و ترتیب دهد.

تلویحاً این بدان معنا است که ابژکتیویته یا عینیت، به جای آنکه بی­‌واسطه داده شده باشد یا منفعلانه در برابر ما قرار گرفته باشد، وضع و حالتی است که برساخته شده است. آنگاه که فاهمه الگوهای پیشینی خود، که «مقولات» نام گرفته‌­اند را بر مواد و داده­‌های حس­پذیر اعمال کند، یک ترکیب یا هم­‌نهاد عینی میان آنها می­‌سازد.

این ترکیب یا هم­‌نهاد عینی است که هویاتِ تجربی و وضعیت­‌های امور را که سزاوارِ واقعی یا عینی نامیدن هستند، برمی‌­سازد. همین­طور، مفاهیمِ «ابژه»، «عینیت» و «واقعیتِ تجربی»، نیازمند یک تفسیر فلسفیِ از بُن تازه هستند.

در پس­‌زمینه این دکترین، تصدیق به این موضوع نهفته است که مفاد و محتویات تفکر و ادراک ما تنها صورت‌های ذهنی هستند که دکارت و هیوم «تصورات» می‌­نامند و کانت «بازنمودها»، نه چیزهایی ورای ذهن. انسان­‌ها هیچ راهی برای برون­رفت از سپهر ذهنی و ادراک چیزهایی که ذاتاً ورای بازنمودهایشان هستند، ندارند. بنابراین، ویژگی­‌هایی هم‌چون دوام و جوهریت و بقیه روابط ضروری که یک وضعیت امور عینی را ایجاد می­‌کند باید برگرفته از خودِ ذهن در کارکرد آن به عنوان قوه ادراک باشد.

کمتر کسی انکار می­‌کند که یک وضعیت امور عینی، یک الگوی معیار را تعیین می­‌کند که برای صادق بودن، باید با تمام گزاره­‌های شناختی ما مطابقت داشته باشد و این در حالی است که باید با مجموعه گزاره­‌هایی که متعلق بدان‌­ها است نیز، سازگار باشد.

این یک ویژگی صوری صدق است؛ پرسش این است که مطابقت چگونه قابل حصول است. واقع‌گرایی متافیزیکی رایج، مدعی است که وضعیت­­‌های امور عینی که بازنمودها باید با آنها مطابقت داشته باشد، فی­‌نفسه و بیرون از ذهن وجود دارند؛ درحالی که کانت برعکس، چنین بیان می‌­کند که این خود ذهن است که بازنمودها، دوام و روابط ضروری را وحدت می­‌بخشد که به واسطه آنها وضعیت امور عینی به طور خلاصه، ابژه برساخته می­‌شود.

برگرفته از کتاب

انقلاب فلسفی کانت

نوشته‌ی یرمیاهو یوول/ ترجمه‌ی آکو امینی