جامعه شناسی فراسوی جامعه ها

جامعه شناسی

مفهوم جامعه به‌عنوان بنیان تعریف جامعه‌شناسی همچون بسیاری دیگر از مفاهیم این علم در معرض تفسیرها و بازتفسیرهای مداوم است. به روشنی می‌توان درک کرد که چگونه با ارائه و یا پذیرش تعاریف یا برداشت‌های متفاوت از جامعه، فهم و ادراک فرایندهای اجتماعی به همراه روش‌های پژوهش جامعه‌شناسی دچار تغییر می‌شود.

در این کتاب با اذعان به ضرورت تغییر در علم جامعه‌شناسی به موازات دگرگونی در امر اجتماعی و کیفیت پدیدارهای اجتماعی، برداشتی مبتنی بر تحرک و جابجایی از امر اجتماعی عرضه می‌گردد. بر این اساس معانی و اثرات برآمده از کنش‌های اجتماعی به شکلی یک سره متفاوت مورد شناسایی قرار می‌گیرند. به شکل ضمنی، چنین چرخشی در معنای جامعه به پرسش از نسبت جامعه و جامعه‌شناسی و مباحثی چون جامعه‌شناسی به عنوان علم، جامعه‌شناسی بومی، اصول تحول در جامعه‌شناسی نیز مرتبط می‌شود. عنوان اصلی کتاب کم و بیش در راستای ارائه چارچوبی کلی برای شناخت جوامع مدرن به طورکلی است.

خواننده توجه داردکه سابقه مباحث فلسفی- روش‌شناختی در قلمرو دانش جامعه‌شناسی عمدتاً مرتبط با تلاش‌های جامعه‌شناسان اروپای قاره‌ای است و لذا کوشش‌های نویسنده این کتاب خود دارای نوعی نوآوری در سنت جامعه‌شناسی انگلیسی-آمریکایی به‌حساب می‌آید. جان اری در آثار دیگر خود نیز گزینش رویکردهای بدیل و تجدید نظر در امور بدیهی پنداشته شده زندگی درجامعه مدرن را مدنظر قرار می‌دهد. نمونه‌ای از این موارد را می‌توان در اثری که با همکاری سایر پژوهشگران و با عنوان Automobilities منتشرشده است ملاحظه نمود.

این کتاب مبنای درک خود از واقعیت اجتماعی را بر مفهوم حرکت و تحرک قرار می‌دهد و به‌سوی باز تعریف امر اجتماعی در بستر مقوله جابجایی حرکت می‌کند. تاریخچه این چرخش با توجه به تغییرات در زندگی مادی انسان‌ها و افزایش نقش ماشین‌ها و خودرو‌ها که با سرعت و سهولت و دقت را در جابجایی و حرکت موجب شده‌اند مورد بازخوانی قرار می‌گیرد. گسترش دسترسی‌ها و راحتی سفر به بازاندیشی در مقولات طبیعی و نیز مقولات انسانی می‌انجامد و با خود دگرگونی‌هایی را در قلمرو ذهن و برداشت انسان‌ها از ارتباط و دیگری موجب می‌شود.

پیش از آن البته رایج شدن قدم زدن و گشت زنی‌های مبتنی بر تفریح و سرگرمی در مناطق حاشیه‌ای و تفرجگاه‌های بیرون شهر در حوالی قرن هجدهم و به موازات رشد شهر نشینی مورد توجه قرار می‌گیرد. با گسترش کاربرد رایانه‌های در حیات اجتماعی و افزایش نقش آفرینی فضای مجازی، نوع دیگری از جابجایی مجال ظهور می‌یابد که برخلاف انواع گذشته مستلزم تحرک جسمانی یا مادی نیست. علاوه بر این، جابجایی در اینجا ویژگی نه تنها انسان‌ها بلکه مقولات به‌حساب آورده می‌شود و حرکت اشیاء، تصاویر و … نیز مورد توجه قرار می‌گیرد. حاصل این وضعیت ایجاد روابط متحرک و هویت‌های سیال و در حال حرکت است. مبنا قراردادن حرکت برای مطالعه جامعه بازتاب سیلان و تحول دائمی زندگی در همه ابعاد آن در عصرجدید است. درک مختصر مدعیات اصلی کتاب در این زمینه از طریق مطالعه مقدمه نویسنده کتاب میسر است و البته خواننده غیر علاقمند به جزئیات را از مطالعه بخش‌های مفصل کتاب تاحدی بی‌نیاز می‌سازد.

می‌توان گفت: کتاب حاضر به مرور بر دیدگاه‌های نسبتاً متاخر در حوزه فلسفه و سیاست می‌پردازد و از جمله رویکرد پست مدرنیستی (که جامعه انضباطی مدرن را توام با رشد سازوکارهای کنترلی می‌داند و نمودهایی همچون پادگان، بیمارستان، مدرسه و … را برای درک نظارت روش‌مند و نهادینه و بنیاینی در آن مدنظر قرار می‌دهد) را نقد کرده و شناخت جامعه را از خلال مفهوم تحرک (و نه کنترل از راه دور با اولویت یا بی‌حس بینایی) مورد تاکید قرار می‌دهد.

تمرکز بر مفهوم تحرک موجب می‌شود تلقی نویسنده از جامعه نیز تغییر نماید. بر این اساس برداشت پیش فرض گرفته شده‌ای که جامعه را معادلی برای واحدهای سرزمینی مبتنی بر مرزهای ملی و دولت – ملت می‌داند، جای خود را به برداشتی می‌دهد که نوعی سیالیت و حرکت را برای امر اجتماعی قائل است. از همین منظر، عنوان کتاب نیز اشاره‌ای به شکل یابی نوعی جامعه‌شناسی دارد که فراسوی جامعه در معنای محدود پیشین آن است.

گسترش روابط اجتماعی و سیالیت امر اجتماعی امروزه به روشنی در حرکت امور مختلف ازجمله ویروس‌ها و بیماری‌ها قابل‌رویت است. به موازات آن روان بودن و ساری و جاری بودن احساساتی چون ترس و انزوا نیز قابل مشاهده‌اند.

نویسنده سپس به جایگاه حواس مختلف در زندگی می‌پردازد و درباره سلطه حس‌بینایی بر حواس دیگر سخن می‌گوید. با توضیح دادن برداشت‌های مختلف از زمان و ریتم‌ها یا آهنگ‌های زمانی مختلف، جان اری تلاش می‌شود تا سیر حرکت از یک حس به حس دیگر در بسترهای زمانی و مکانی مختلف را مورد توجه قرار دهد. بدین ترتیب بار دیگر حرکت و تحرک‌یابی اشیاء و برداشت‌ها و مقولات و تصاویر، در کانون تحلیل جامعه‌شناسانه قرار داده می‌شود.

نویسنده همچنین به رابطه میان زمان و پیچیدگی درک آن در چارچوب برداشت‌های مختلف از آن می‌پردازد و با مرور اهمیت یافتن نوع خاصی از تلقی از زمان در دوران جدید، یعنی زمان مبتنی بر ساعت، فرایندها و فعالیت‌های اجتماعی و از جمله تحرک‌ها و جابجایی‌های افراد را در پرتو این زمان مورد توجه قرار می‌دهد. لذا همچون مطالب موضوعی مرتبط با حواس‌های مختلف در اینجا نیز بازخوانی سیر تاریخی تحول در جایگاه و مفهوم زمان با برجسته‌سازی نقش تحرک و جابجایی در اشکال مختلف آن برای تحلیل و فهم جامعه‌شناسی انجام می‌پذیرد.

در این قسمت، نویسنده تحول در برداشت از زمان در فیزیک قرن بیستمی را مورد اشاره قرار می‌دهد و با توجه دادن به نظریه کوانتم می‌کوشد نقصان برداشت‌های موجود در حوزه علوم اجتماعی درباره زمان را نمایان سازد. همه این مطالب در راستای باز کردن فضای نوینی برای ارائه درک متفاوت و جدیدی از قلمرو مطالعه اجتماعی و رهاسازی مطالعه جامعه‌شناختی از محدوده تنگ برداشت‌های ایستای کلاسیک از واقعیت اجتماعی است.

در این راستا به بازخوانی مفهوم مکان، اقامتگاه و سکنی‌گزینی و حضور نیز پرداخته می‌شود. هدف از این مرور، به چالش کشدن مفهوم ایستا و تداوم یافته جامعه به مثابه یک واحد سرزمینی برخوردار از حاکمیت است که به‌عنوان ملت-دولت به آن اشاره می‌گردد. جابجایی در اینجا به معنایی از جامعه اجازه ظهور و بروز می‌دهد که با جابجایی واقعی انسان و مقولات، جابجایی تصوری یا خیالی از طریق تلویزیون و سایر رسانه‌ها و سفر مجازی از طریق ارتباطات مجازی توام و قرین است و ترکیب شده‌گی‌ها یا دورگه شدن‌های فرهنگی واجتماعی را موجب می‌گردد.

مرزها ناپدید می‌شوند و امر اجتماعی امری ترکیبی و سیال، غیراصیل و ناپایدار تلقی می‌شود. از این منظر، می‌توان جان اری را همچون یک بنیانگذار برای جامعه‌شناسی مدرن معرفی نمود که می‌کوشد با آگاهی از استعاری بودن علم جامعه‌شناسی درصدد است به‌نحوی روش‌مند از یافته‌های سایر علوم در جهت ارائه یک جامعه‌شناسی پویا و بازاندیشی شده بهره گیرد و به نحو اساسی به تجدید نظر در مفهوم جامعه بپردازد. در بخش پایانی کتاب، نویسنده با تفکیک دولت‌های باغبان از دولت‌های شکاربان، به رابطه این چرخش با شرایط عصر پساجامعه‌ای و تحرک‌های فزاینده در آن می‌پردازد و ضرورت ایجاد تحول بنیادین در جامعه‌شناسی جریان اصلی را به طور روشن‌تری نشان می‌دهد.

این تحول رهنمون به یک جامعه‌شناسی است که فراسوی مرزهای دولت ملت یا جامعه در معنای مرسوم آن می‌باشد. جامعه‌شناسی متحرک به شناسایی امر متحرک یا ترکیب‌های متحرک می‌پردازد و البته در این ترکیب‌ها صرفاً در جستجوی انسان‌هایی است بلکه هم‌زمان، ناانسان‌ها (اشیا، حیوانات و … ) را نیز لحاظ می‌کند.

ترجمه کتاب حاضر همراه با دشواری‌هایی فراتر از ترجمه یک کتاب معمولی بود و برای من این دستاورد مهم را داشت که نسبت به فقر زبان علمی در حوزه جامعه‌شناسی ایران آگاهی بیشتری بیابم. این نقصان در گام نخست رهنمون ما به ابداع معادل‌های مناسب و قابل گسترش در جامعه علمی جامعه‌شناسی ایران است. لذا باید بی ‌درنگ به‌خاطر وجود کاستی‌های متعدد در کار ترجمه فعلی پوزش بطلبم. تعداد پانویس‌ها در هر صفحه نیز به‌عنوان راهکاری ضروری برای کمک به درک بهتر مطالب از سوی خواننده در پیش گرفته شده است.

با این حال درک بهتر مطالب کتاب از جمله مستلزم کنار نهادن برخی برداشت‌های رایج از مفاهیم آشنا و پرکاربرد در جامعه‌شناسی جریان اصلی است. برای مثال، این امر به شکل مشخص در باز تعریف مفهوم اقامتگاه و اقامت‌گزینی و ارائه برداشت‌های جدید از آن متناسب با مقوله حرکت ضروری است.

در اینجا ذکر این نکته را شایسته می‌دانم که مطالعه مطالب این کتاب برای علاقمندان به حوزه‌هایی چون نظریه‌های جامعه‌شناسی، جهانی‌شدن و نظریه‌پردازی سیاسی ثمر بخش خواهد بود. در پایان لازم است از کمک‌های بی‌دریغ همسرم در فراهم ساختن شرایط مناسب برای ترجمه کتاب قدردانی نمایم.

برگرفته از کتاب جامعه شناسی  فراسوی جامعه ها