خیزش علمی، فرهنگی سیاسی قاجار

دارالفنون به تربیت دانش‌آموختگان پرداخت اما هیچ‌گاه نتوانست به تولید آزمایشگاه‌های علمی در ایران منجر شود امکان آزمون‌وخطای قوانین طبیعت را فراهم‌ آورد، زیرا همواره درگیر تطبیق دانش سنت‌شکن مدرن با سنت متافیزیک دینی بود.

قاجار

حتی در نقاشی ایرانی نیز که کمال‌الملک، نمایندۀ تولید نقاشی‌های واقعیت‌گرایانه بود، هیچ‌گاه آنچه در فرهنگ بصری غرب در قالب محاسبۀ ریاضی فضا برای ترسیم پرسپکتیو بود، در فرهنگ بصری ایران تجربه نشد. در آن دوران برای ترسیم پرسپکتیو، از موضوع عکاسی می‌شد و سپس از روی عکس‌ها نقاشی می‌کردند.

• این گونه استفاده از صنعت عکاسی همانند یک مصرف روبنایی از تکنیک پرسپکتیو، بدون درگیر شدن در جنبه‌های ماهیت‌ هستی‌شناختی و معرفت‌شناختی آن، است که یکی از ویژگی‌های مهم دورۀ رنسانس است و نشان از جهان‌بینی مرکزیت‌یافتن چشم انسان در برابر چشم سراسربین و خدابین از بالا دارد؛ به‌بیان‌دیگر، خیزش فرهنگی، علمی، سیاسی و هنری قاجار، تقلایی برای آزمون‌وخطا‌کردن محصولات اندیشۀ مدرن غربی بود بدون اینکه ظرفیت تولید فرهنگ آزمون‌وخطا در فرهنگ متافیزیک‌زدۀ ایران به وجود آید.

استفادۀ روبنایی از فرهنگ مدرن در ایران دوران قاجار سبب شد که فرهنگ بالادست ایران (دربار، منورالفکرها، و علما) در خلسۀ «بودن در موقعیت مدرن» به‌جای «داشتن وضعیت مدرن» قرار بگیرد.

• خلسۀ بودن در موقعیت مدرن، یعنی اجتناب از داشتن سازوکار مدرن به‌مثابه مدرنیته‌ای که درپیِ ایجاد دولت-ملت با محوریت علم و تولید آزمایشگاه‌های علمی بوده، با چرخش کالا، مد و مصرف همراه است؛ بنابراین، مدرنیته همواره با رخدادهای گوناگون در عرصۀ سیاست، علم و هنر پیوند خورده است و سبب می‌شود که فرایند آزمون‌وخطا در جریان باشد. رخدادها فرهنگ مدرنیته را به جلو می‌برند و امکان آزمون‌وخطا و کشف جهان فیزیکی را فراهم می‌کنند.

براین‌اساس، دربار و علمای شیعی دوران قاجار، در حینِ داشتن مدرنیته، سعی در حفظ ساختار متافیزیک جامعۀ ایران در برابر رخدادهای «مدرن‌بودن» داشتند؛ به‌بیان‌دیگر، انرژی انقلاب در ماهیت مدرن که از رنسانس برخاسته بود، در ایران به تفاله تبدیل شده بود. تفالۀ مدرن ایرانی، روح انقلاب را از دست داده و تطبیق با متافیزیک سنت دینی به‌جای تغییر شکل وضعیت تاریخی نشسته بود.

• در دوران پیش و پس از مشروطه بحث درخصوص عدالت اجتماعی، ناامنی اجتماعی و مصائب اقتصادی در میان بود اما تلاشی برای بهبود وضعیت رعیت و دیگر گروه‌‌های فرودست انجام نگرفت.

به مسئلۀ بهداشت و آموزش زنان پرداخته شد اما کسی از حقوق اجتماعی و تساوی زنان با مردان چیزی را پررنگ نکرد. همچنین تلاش برای آموختن علم ترجمه‌شدۀ مدرن در ایران انجام شد اما درنهایت باید منطبق بر محتوای علم بیان فقه قرار می‌گرفت.

در این زمینه: پنج نظاره گر غرب

برگرفته از کتاب سیاست متافیزیک و فیزیک در ایران معاصر