علما و تفکر انتقادی در دوره قاجار

وضعیت تغییر هستی‌شناسی فرهنگ ایران از متافیزیک به فیزیک، در وسوسه‌های تجربۀ کالاهای مدرن ازسوی دربار و تقلای منورالفکرها برای مونتاژ ادبیات انتقادی مدرن در جامعۀ ایران روی می‌دهد و همچنان سازوکار فرهنگ رعیت، برمبنای متافیزیک و تقدیرگرایی است.

علما و تفکر انتقادی

تفکر متافیزیک سیاسی در ایران توسط علما تولید قدرت می‌کرد، به‌طوری‌که بسیاری از مردم مشکلاتشان را دربارۀ دربار به‌نزد آنها می‌بردند و تقاضای کمک داشتند.

تفکر انتقادی که علما نمایندگی‌اش می‌کردند، هرچند دربار را نقد می‌کرد اما نسبتی با مادیت جهان پیدا نمی‌کرد و منتقد رویکرد انتقادی منورالفکرها نیز بود؛ بنابراین، منورالفکرها مجبور بودند صحبت از ضرورت فیزیک اجتماع مدرن و علوم طبیعی را در لفافۀ متافیزیک مقدس بیان کنند.

دراین‌میان، دربار ایران باآنکه میل به مصرف ابزار مدرن داشت اما توانایی تن‌دادن کامل به میل مدرن را نداشت. این عدم‌توانایی، به‌سبب محفوظ‌ماندن از گزند قدرت انتقادی و تخریب‌گر علما نسبت به خودباختگی دستگاه دربار به میل مدرن‌شدن و به‌خطرانداختن متافیزیک مقدس جامعۀ مسلمین است. بدین‌ترتیب، دربار ایران، در خلسۀ لذت استفاده از ابزار مدرن بدون تن‌دادن به سازوکار مدرن فرورفت.

لذت خلسه‌ای که در اینجا رخ می‌دهد، مرحله‌ای متجدد در فرهنگ خلسۀ ایرانی است. اگر تا دیروز فرهنگ خلسۀ ایرانی هیچ ایده‌ای برای کشف جهان مادی نداشت و با تولید زبان علم و نمودارهای ریاضی به‌مثابه معیاری برای حکومت‌مندی بیگانه بود و سیاست آن مبنای متافیزیک داشت، حال به خلسه‌ای متأخر دچار شده بود که آن لذت تجربۀ جهان مادی، عقلانی و ابزارهای برآمده از آن اما بدون تن‌دادن به سازوکارهای فرهنگی، اجتماعی و سیاسی مدرن بود.

خلسۀ متأخر دربار ایران، نشئت‌گرفته از عدم‌توانایی همراه‌ساختن فرهنگ روزمرۀ ایرانی که صاحبانش رعیت‌ها بودند، با میل مدرن ایجادشده در دربار و منورالفکرها بود. فرهنگ روزمرۀ ایرانی هنوز در وضعیت متافیزیک خود به سر می‌بُرد. ازطرف‌دیگر، علما چنان از آن پاسداری می‌کردند که هرگونه امید برای به‌جریان‌انداختن میل مدرن در مردم رعیت‌زده را از بین می‌برد؛ برای نمونه، آخوندزاده در نقش یکی از پیشتازان عصر مشروطیت، در تعریف لیبرال به‌مثابه یکی از ضروری‌ترین ویژگی‌های مشروطیت چنین می‌نویسد:

لیبرال عبارت از آن کسی است که در خیالات خود به‌کلی آزاد بوده و ابداً به تهدیدات دینیه مقید نشده و به اموری که خارج از گنجایش عقل و بیرون از دایرۀ قانون طبیعت باشد هرگز اعتبار نکند». بیان ضرورت جدایی از قید متافیزیک مقدس و پرورش دامنۀ حواس درارتباط‌با امور مادی و طبیعت، پروژه‌ای بود که برای پیوستن فرهنگی و سیاسی مردم به پروژۀ مشروطیت ضرورت داشت، هرچند به تحقق نرسید.

در این زمینه: تولید فیزیک مدرن در ایران

برگرفته از کتاب سیاست متافیزیک و فیزیک در ایران معاصر