مروری بر کتاب قانون طبیعی (مقدمه ای بر فلسفه قانون)

آقای الکساندر پسرن دانترو (1985 – 1902) فیلسوف ایتالیایی، مورخ قانون است و برای پژوهش‌هایش در اندیشه سیاسی به‌خصوص دوره قرون وسطی و دوره مدرن و هم‌چنین ارایه و بسط نظریه قانون طبیعی شناخته شده است.

کتاب قانون طبیعی: مقدمه‌ای بر فلسفه قانون، که هنوز هم جز کتاب‌های کلاسیک موضوع شناخته می‌شود، برای اولین بار در سال 1951 در مجموعه «فلسفه » به ویراستاری پروفسور اشتفان کورنر توسط کتابخانه هاچینسون لندن چاپ و تا سال 1969 نُه بار تجدید چاپ شد.

در سال 1970 دانترو با افزودن سه مقاله ویرایش دوم کتاب را منتشر کرد.درسال 1994 حقوق نشر کتاب از انتشارات هاچینسون به انتشارات ترنس اکشن آمریکا واگذار شد. این ناشر با آوردن مقدمه‌ای جدید توسط ندرمن آن را چاپ کرد.این انتشارات خود بعداً به انتشارات روتلچ پیوست.در سال 2017 رتلچ کتاب را باز نشر داد.ترجمه این کتاب از همین نسخه است که البته متن اصلی آن با نسخه 1970 تفاوتی ندارد.

برای کسی که با موضوع قانون، فلسفه قانون و ارتباط آن با اخلاق و فلسفه اخلاق آشنا نباشد، خواندن این کتاب کار آسانی نیست. بنابراین ما تلاش کرده‌ایم که در طول کتاب با افزوده‌هایی موضوع را تا آن‌جا که حجم کتاب اجازه می‌دهد وضوح ببخشیم و آشناتر سازیم.

بنا بر این قصد نداریم در این مقدمه با تفاسیر خودمان ذهن خواننده نا آشنا را منحرف سازیم.اما از تذکر یک نکته نمی توانیم در گذریم. و آن نکته این است که مؤلف در چندین جای کتاب (مثلاً صص 69 و 114) به ظهور انسان جدید و دنیای جدید اشاره می‌کند و چون این کتاب ماحصل سخنرانی او در دانشگاه است و مخاطبین‌اش استادان و دانشجویان، لزومی نمی‌بیند در مورد چگونگی این تغییر توضیح دهد.

اما برای خواننده عادی این سؤال باقی می‌ماند. اگر جسارت نباشد خوانندگانی را که با این انقلاب آشنا نیستند به کتابی که به تازگی از طرف همین ناشر چاپ شده است ارجاع می‌دهیم. پانوشت‌های مولف در قلاب شماره خورده و به آخر هر فصل رفته است تا در پانوشت جا برای درج معادل‌های لاتین، ارجاعات مؤلف و توضیحات اضافی مترجم باز شود. کتابنامه و منابع همانند اصل کتاب در پایان هر فصل آمده است. همه از آن مؤلف‌اند.

همان‌طور که همه می‌دانند در زبان فارسی قانون و حقوق مترادف هم استفاده می‌شود. این ترجمه هم مستثنی نیست ولی چون کتاب سیر تحول قانون طبیعی به حق طبیعی را نشان می‌دهد، تلاش شده است این دو از هم منفک شوند.

در تفکر غرب، آموزه قانون طبیعی شاید به همان اندازه خودانگاره قانون قدمت داشته باشد. جدانشدنی از مباحث اولیه یونانیان درباره nomos، یعنی قانونی که انسان گذاشته است یا همان عرف(convention)، آن‌ها می‌دانستند که قانون یک ارتباط درونی با طبیعت (physis) دارد، طبیعت به معنای مشخصاً انسانی و در بعد کیهان‌شناختی وسیع‌تر. برای یونانیان مشکل عمده ارتباط درست طبیعت و قوانین انسان و روش‌های زندگی کردن بود.

آیا قانون مانع تحقق وجود واقعی انسان بود یا آن را ارتقاء می‌بخشید؟ ورای عرف‌ها و قانون‌گذاری مورد قبول اجتماعات، آیا امکان داشت که بشود معیارهای کلی مطلق رفتار انسان را احراز کرد؟این‌چنین سؤالاتی برمی‌انگیخت که طبق انگارۀ قانونِ طبیعت، ساخته‌شده به مثابه اصل رفتار قابل دسترس هر موجود عاقل، پاسخی صورت‌بندی شود.

علی‌رغم جاذبه دائم آن حتی تا اواخر قرن بیستم. تاریخ تفکر قانون طبیعی هرگز بی‌دردسر نبوده است. گروه آزادی از فلاسفه قانون که این روزها با مفهوم به اصطلاح «پوزیتیویست» قانون سروکار دارند به طرق مختلف میراث‌بر انتقاد همیشگی قانون طبیعت بوده‌اند که می‌توان رد آن را از جمله تا جرمی بنتام، توماس هابز، مارسیلۀ پادوایی، آگوستین قدیس و پروتاگوراس گرفت.

از بعد سیاسی ایده‌های قانون طبیعی را هم انقلابی هم ارتجاعی تعبیر کرده‌اند: ارتجاعی زیرا این ایده‌ها برای توجیه و حمایت از نارواداری فرهنگی و مذهبی، نژادپرستی، طبقه‌باوری، تبعیض جنسی و سایر نگرش‌هایی که به هیچ وجه کلی و یا لازم نبوده‌اند استخدام شده‌اند؛ انقلابی زیرا تعلیمات آن زمینه فسخ وفاداری از تیران‌ها و رژیم‌های توتالیتر در اعصار زیادی بوده و حتی به مقاومت خشن در برابر آن‌ها تشویق کرده است، (دامنه آن از سیسرون و ژان اهل سالزبری تا جان لاک و اعلامیه استقلال و حقوق انسان کشیده شده است).

تردیدهای منتقدین قدیم و جدید هم‌چنان باقی است. آیا جاذبه قانون طبیعی در نتیجه انعطاف آزادکام یا ایدئولوژیک آن است؟ آیا از مطالعه نظریه قانون طبیعی می‌شود درس‌های اساسی و معتبر گرفت؟ در سال‌های اخیر، یکی از جدی‌ترین کوشش‌های غیرجزمی روبه‌رو شدن با چالش دفاع از قانون طبیعی، کتاب نسبتاً نازک مداد الکساندر (یا الساندورو) پسرن دانترو با عنوان قانون طبیعی: مقدمه‌ای بر فلسفه قانون منتشر شده در سال 1951 است.

بعد از هشت چاپ جدید و انتشارِ ویرایش دوم آن در سال 1970، و هم‌چنین ترجمه به زبان‌های ایتالیایی و اسپانیایی، کتاب کوچک دانترو به عنوان اثری استاندارد در موضوع خودش در خدمت انسال فلاسفه و نظریه‌پردازان سیاسی، اجتماعی و حقوقی بوده است.

گرچه سال‌هاست که چاپ نشده است، کتاب قانون طبیعی حتی امروز هم در بعضی از مؤسسات آموزشی جز دروس اجباری است. بدین‌سان، قانون طبیعی به علت ارزش فلسفی مداوم و نفوذی که در خلال نیمه دوم قرن بیستم بجا گذاشت، شایسته توجه است.