مروری بر کتاب ماده شتر صالحه

آقای سعود السنعوسی (زاد: 1981م)، داستان‏نویس، روزنامه‎نگار و رمان‎نویسی کویتی است، که امروزه نامش در کنار نویسندگان شناخته‎شده‎ی کویتی دیگر همچون لیلی عثمان و اسماعیل فهد اسماعیل قرار گرفته، از اعضای انجمن نویسندگان و عضو کانون روزنامه‎نگاران کویت است. اولین اثر او با عنوان «سجین المرایا» (زندانیِ آینه‎ها) در سال 2010 منتشر شد و جایزه‎ی لیلا عثمان را دریافت کرد. اثر بعدی او «بونساي والرجل العجوز» (بونسای و پیرمرد) بود، که سال 2011 منتشر شد و در مسابقه‎ی داستان کوتاه، به رتبه‎ی برتر دست یافت؛ مسابقه‎ای که با همکاری مجله‎ی العربی و خبرگزاری بی بی سی برگزار شد. سال 2013 رمانِ «ساق البامبو» (ساقه‎ی بامبو) را به چاپ رساند، که پرافتخارترین کتاب او تا کنون است و جایزه‎ی بین‎المللی داستان عرب را دریافت کرد. ساقه‎ی بامبو در سال 1397 توسط عظیم طهماسبی و مریم اکبر موسی‎آبادی به فارسی ترجمه و توسط نشر نیلوفر منتشر شده است.

ساقه‎ی بامبو روایت «جوزفین مندوز» است، که از فقر می‎گریزد و برای کار به‎عنوان خدمتکار از فیلیپین به کویت می‎آید. در کویت با راشد، تک‎پسر ایده‎آلیست با آرزوهای دورودراز ادبی آشنا می‎شود. جوزفین ـ با همه‎ی ساده‎لوحی و جوانی‎اش ـ معتقد است که عشق واقعی را پیدا کرده است، اما هنگامی که باردار می‎شود، خانواده‎ی راشد این ننگ را نمی‎پذیرند؛ راشد دربرابر فشارهای خانوادگی و اجتماعی سَر تعظیم فرود می‎آورد و او را به‎همراه پسربچه‎اش ـ خوزه ـ به خانه / فیلیپین می‎فرستد.

خوزه / عیسا راوی داستان است، که از پدر کویتی و مادری فیلیپینی متولد شده است و با دوگانگی هویت خود دست‎وپنجه نرم می‎کند.

رمانِ ساقه‎ی بامبو نگاهی دقیق و موشکافانه به زندگی کارگران خارجی در کشورهای عربی دارد و ما را با مشکلاتی جهانی مانند هویت، نژاد و مذهب روبه‎رو می‎کند. این نگاه اجتماعی به واقعیت موجود در کشورهای عربی اثر را بی‎نظیر کرده است.

سنعوسی سه رمان دیگر دارد: «فئران أُمي حصة» (موش‎های مادربزرگم حصة) / 2015؛ «حَمام الدّار» (کبوترِ جَلد) / 2018؛ و «ناقة صالحة» (مادّه‎شتر صالحة) / 2019.

ماده‎شتر صالحة که رمانی تأمل‎برانگیز است. شایان ذکر است، که نسخه‎ی چاپی آن ـ نشر «الدار العربیة للعلوم ناشرون» ـ با نسخه‎ی pdf در تعداد صفحات متفاوت است.

ناقة / شترِ مادّه و جَمَل / شترِ نر در زبان عربی اَسامی متعددی دارند. در قرآن کریم نیز به چند نام اِشاره شده است: إبِل، جَمَل، ناقة، بَعیر، هیم، و عشار.

سنعوسی در رمانِ مادّه‎شترِ صالحة، ناقة، إبِل، جَمَل، بَعیر، حُوار، خَلوج را به کار برده است، که در ترجمه با واژگان ماده‎شتر، شترِ نر، ماده شُترک، شُترک، ماده‎شتر فرزنده‎مُرده از این نام‎ها تعبیر شده، و تنها به لفظ شتر اکتفا نشده است، تا شاید بتوان حق مطلب را در بابِ اهمیت شتر نزدِ عرب‎ها، صحرانشینان و این رمان اَدا نمود.

این رمان اشعاری دارد، که نامِ «دخیل خلیفة» در زیر آن‎ها آمده است و ضرورتاً چنین شاعری وجود ندارد؛ چراکه این رمان، درست مانند صحرا و صحرانشینان، همزمان برگرفته از واقعیت‎های تاریخی و خیال سنعوسی است. اشعار موزون توسط ویراستار ترجمه‎ی اثر، به‎صورت شعر مورون بازسرایی شده‎اند. متنِ منثورِ ترجمه نیز در پانوشت آمده است.

نیز، نامِ صالحة در سراسر متنِ ترجمه‎ی فارسی به‎همین شکل عربی ـ با «ة» نوشته خواهد شد. خوانندگان ـ بی‎گمان به‎صورتِ «صالحه» خواهند خواند؛ بدونِ ة / تاء تأنیث عربی.

در صفحه‎ی نخست رمان، سنعوسی پانوشتی برای «خَلوج» / ماد‎شتر فرزندمرده و داغدیده می‎آورد و در طی روایت داستان دیگر پانوشتی در میان نیست و هرچه در ترجمه وجود دارد، توضیح مترجم، مقابله‎گر، و ویراستار است. در صفحات 167 تا 173نسخه‎ی عربی کتاب (که صفحاتِ پایانی کتاب است) مقاله‎ای از زبان سوّم شخص همراه با پانوشت و اِرجاعاتی می‎یابیم، که گویی کسی بر کتاب اَفزوده است و این پی‎نوشت‎ها هم از آنِ خود نویسنده‎اند.

در رُمان ساق بامبو نیز، خواننده زمانی که مطالعه‎ی کتاب را آغاز می‎کند، سعود سنعوسی به او اِلقا می‎کند که این برگردانی است از یک کتاب و به نامِ «Ang tangkayng Kawayan»، که شخصی به نامِ «إبراهیم سلام» ترجمه نموده ـ حال آنکه سنعوسی نویسنده‎‎ی واقعیِ رمان است.

موقعیت مکانی رُمان صحرای امارت (و نه کشورِ) کویت است، واقع در شمال شبه جزیره‎ی عرب، که به زمین‎های خاندانِ / آلِ مهروس شهرت داشت و محل سکونت قبیله‎ی الأسمر بود.

از نظر زمانی حوادث این داستان به سال 1941 میلادی بازمی‎گردند، اما همزمان از تاریخ شکل‎گیری کویت و ساخت دیوار و جنگ صریف روایت می‎شود. در خصوص شکل‎گیری کویت نظرات متفاوتی از مورخان ذکر شده است، که عبدالله بن خالد الحاتم در کتاب «مِن هُنا بدأت الکویت» (از اینجا کویت آغاز شد) از نظرگاهِ چند مورخ نتیجه می‎گیرد، که کویت در سال 1125هـ.ق / 1713م تأسیس شده است.

در همین کتاب اشاره دارد، که اهالی کویت از نزاع‎های بسیار میان قبایل خسته شده بودند و برای حفظ مال و جان خود، اقدام به ساخت دیوار نمودند تا مرزی میان آن‎ها و قبایل صحرانشین باشد. دیوار در اواخر دوره‎ی شیخ عبدالله بن صباح اوّل ساخته شده است.

بدین‎سان، رُمان از دل درگیری‎های قبیله‎ای و کینه­جویی پادشاه و جنگ صریف و ساخت دیوار بیرون آمده است.

گاه سعود السنعوسی با زمان بازی می‎کند و این امر در ترجمه مراعات شده است؛ یعنی مانند قاعده‎ی موسوم به «التفات» در یک جمله، از زمانی به زمانی دیگر و یا از مخاطب به غایب و یا به متکلّم منتقل می‎شود.

در تصویر پوشش مردم، نویسنده به پوشیدن عِقال همراه لباس فرنگی اشاره می­کند، که نشان‎دهنده‎ی زمینه‎های تغییرات فرهنگی است. چنانچه سنعوسی در رمان ساقه‎ی بامبو به معضلاتی جهانی چون هویت و جایگاه و طبقه‎ی اجتماعی افراد در کویتِ امروز پرداخته، در ماده‎شتر صالحة از درون به کویت نگریسته و معضلات گذشته را بررسی کرده است؛ معضلاتی که چه‎بسا همچنان وجود داشته باشند و قربانی می‎گیرند.

بنا بر یکی از دیدگاه‎ها و پژوهش‎ها، تاریخ عقال به دوره‎ی عبّاسی بر می‎گردد؛ زمانی که عرب‎ها پس از سقوط اندلس عمامه‎ای سیاه به دور سر خود می‎بستند تا اندوه خود را از این حادثه نشان دهند. سپس این عمامه‎ی سیاه مفهومش تغییر یافت و به عقال تبدیل شد.

ساکنان جزیرة العرب قدیم پوشیدن عقال را رمز اصالت و قدرت مردانگی می‎دانستند و البته جزئی از پوشش لباس سنتی بود. یکی از نخستین تصویرها در این رمان، عقالی است مایل: «آن دم‌ که دیوارهای گِلی شهر را به‎هنگامِ آمدنشان از صحرا مشاهده کرد، و عِقال متمایل سرش را راست و ریست کرد، تا مردم شهر ندانند از کدام قبیله‎اند، ولی کارگر جوان ـ «طَلال» ـ عقال خود را متمایل نگه داشت.»

بر اساسِ فرهنگ عرب، فردی که عقال خود را متمایل می‎بندد عاشق و دلباخته است، اما کسی که عقال را پشت سر می‎گذارد، از ناراحتی یا ورشکستگی رنج می‎برد.

درواقع، نویسنده با این جمله همزمان راز و موضوعی اجتماعی به‎تصویر می‎کشد و این گونه پرداختن‎ها از موضوعات مکتب رُمانتیسم اجتماعی است.

رمان در آغاز از موقعیت‎های اجتماعی و فرهنگی می‎گوید و در فصل بعد به چهل سال پیش بازمی‎گردد و در فصل آخر باز به زمان حال. ما در این جابه‎جایی میان سال‎ها مسائل بسیاری را مشاهده می‎کنیم تا دریابیم ریشه‎ی مشکلات اکنون در گذشته‎ی دور و نزدیک است. در این میان، شخصیّت فالح، قابلِ تأمل است. فصل آخرِ رُمان «فالح» نام دارد و سعود السنعوسی دو صفحه‎ی سفید را به فالح اختصاص داده است!