مروری بر کتاب تنهایی استراتژیک ایران (از مخمصه ژئوپولتیک تا بحران هسته ای)

ایران نخستین دولتِ تاریخی است و ایرانیان، قدیمی‌ترین مردمانِ هنوز زندۀ جهان هستند. ایران در ۲۷۰۰ سال گذشته ۴۴۳ مرتبه جنگ کرده که از این میان ۲۳۲ مرتبه‌اش دفاعی بوده است‌. این کشور پنج مرتبه توسط یونانی-مقدونیان، اعراب، ترکان غز، مغولان و تاتارها مورد تاخ و تاز قرار گرفته است. به‌رغم این ویرانی، و نه صرفاً اشغال نظامی، ایران اما هربار از خاکستر مرگ برخاسته؛ امری خلافِ آمدِ عادت که در تاریخ جهان نادر است.

همچنین، اشکانیان به دست کوشان و روم، ساسانیان به دست بیزانس و هیاطله (و سپس گوک-ترکان)، صفویان به دست ترکان عثمانی و ازبک، قاجار به دست روس تزاری و بریتانیا و سرانجام ایران پهلوی نیز به دست شوروی و متحدانش محاصرۀ نظامی شدند. از بدو انقلاب نیز جمهوری اسلامی زیر فشار حضور نظامی آمریکا و متحدین منطقه‌ای آن قرار گرفته است. گذشته از این، در این بازۀ دوهزار‌و‌سیصد ساله، جنگ‌های پایان‌ناپذیر با قدرت‌های بزرگ منطقه‌ای و بین‌المللی از توانِ ایران کاست و کشور را در مهارِ تهدیدات خطرناکِ اکثراً ناشناخته ناتوان ساخت.

فشارهای ژئوپلتیکی بیرونی، فرمانروایان ایرانی را دائماً گرفتارِ دفاع از کشور در برابر مهاجمین کرد و در نتیجه، قدرت مرکزی در ایران همواره در معرض تهدیدات درونی و شورش‌های پایان‌ناپذیر بود. اندک کشورهایی هستند که در سه‌هزار سال گذشته این همه در معرض فشارهای ژئوپلتیکی و هجوم‌های نظامی بوده باشند. به‌رغم همۀ فشارهای ویرانگر، موجودیت ایران «تداوم» داشته است. حتی آن زمان که «قلمرو» ایران به دلیل تسخیرِ بیگانگان موجودیت نداشت، «ایدۀ» ایران وجود داشت؛ ایده‌ای که به رستاخیز چندبارۀ ققنوس‌وارِ کشور یاری رساند. تداوم، بارزترین دلیل ناهمسانی ایران با دیگر کشورهای منطقه و حتی جهان است. به بیان دیگر، تداوم مهم‌ترین مشخصۀ ایران به‌عنوان یک دولت تاریخی و یک کشور واقعی بوده است.

بی‌تردید، «تنهایی استراتژیک» تاریخی ایران مهم‌ترین نمود و نمادِ چنین تداومی در سیاست خارجی کشور است. تنهایی استراتژیك مفهومی است كه نخستین‌بار توسط پروفسور محی‌الدین مصباحی، استراتژیست برجستۀ ایرانی، بیان شده است. این مفهوم بدان معناست كه «ایران، چه آگاهانه و خودخواسته و چه ناخواسته و از رویِ ناچاری به گونه‌ای استراتژیك تنها و از هرگونه اتحاد معنادار و متصل به قدرت‌های بزرگ محروم است.» زمانی که مصباحی از تنهایی استراتژیك ایران سخن می‌گوید اشاره بدین واقعیت می‌کند که ایران در طراحی، تدوین، كاربرد و پیشبرد استراتژی‌های كلان خود تنهاست. از این‌رو، تنهایی استراتژیك ایران مؤیدِ وضعیتی است كه در آن ایران فاقد هرگونه اتحاد طبیعی با ابرقدرتی جهانی یا قدرتی بزرگ است؛ فقدانی كه با پیروزی انقلاب اسلامی، بحران گروگان‌گیری و در نهایت جنگی خونین و طولانی با عراق و تحریم‌های همه‌جانبۀ آمریکا بیش از پیش تشدید شد. دفاع هشت‌ساله از وطن، آن هم در برابر عراقِ بعثی كه هردو ابرقدرت دوران جنگ سرد برای نخستین و واپسین‌بار از یك سوی میدان نبرد پشتیبانی می‌كردند، از تنهایی استراتژیك ایران حکایت دارد.