مروری بر کتاب جهان تجسمی جان کیج
از جان کیج (1992-1912 م.) به عنوان شخصیتی منحصر به فرد و مبتکری بی‌نهایت خلاق یاد شده، که اگرچه عمده شهرت خود را به واسطه حضور در عرصه موسیقی و آهنگ‌سازی کسب کرده، امّا از فعالان حوزه شعر، نظریه‌پردازی، فلسفه و همین‌طور نقاشی نیز به شمار می‌آید، که به واسطه بهره‌برداری از شانس، عدمِ تعیُّن، کمینه‌گرایی، بداهه، تئاتر و تجربه‌گرایی، علاوه بر فرارَوی از سنّت‌های گذشته و مرزهای متعارف آن و بهره‌گیری از طیف گسترده‌ای از نوآوری‌ها و ابتکارات، در شکل‌گیری جریان پَسامُدرن و جهان هنرهای پس از آن، نظیر موسیقی، رقص، نقاشی، گرافیک، هنر ویدئو، چیدمان و … ایفاگر نقش به‌سزایی بوده است.
به طوری که نفوذ وی در سرتاسر جهان، به ویژه پس از جنگ جهانی دوم تاکنون، نه تنها قابل توجه بوده، بلکه اغلب توسط مخالفانش نیز اذعان شده است ریچارد کستلانتز در مقاله خود، نمی‌خواهم چیزی درباره جان کیج بگویم، به انحاء مختلف از زبان افراد بسیاری چون مورتون فلدمن، باکمینستر فولر، دیک هیگینز و … این نفوذ را به تصویر می‌کشد. چنان‌چه از نگاه باربارا رُز در کتاب نقاشی آمریکایی: قرن بیستم می نویسد:
«اگر بخواهید تاریخ اخیر هنر آمریکا را به طور موجز ترسیم کنید، بایستی در آن سه نقاش، یک منتقد و یک آهنگساز-زیبایی‌شناس را در نظر بگیرید. البته نقاشان، جکسون پولاک، پیت موندریان، و هنری ماتیس؛ منتقد کلمنت گرینبرگ … و آهنگساز-زیبایی‌شناس، جان کیج، پیشوای پاپ و میکس مدیا، و ترکیب کننده داد و ذن، سازگار با جنبه‌های قطعی مفهوم نقاشیِ کُنشی دادامحور هارولد روزنبرگ، می‌باشد.
به برکت کیج، عرصه هنر مجوز ادغام با عرصه زندگی را یافت، چنان‌چه حرکات حقیقی در هپنینگ‌ها و تئاتر کُنشی، جایگزین حرکات استعاری نقاشی کُنشی شد. گرینبرگ و کیج، اگرچه نقاش نبودند، امّا بی‌تردید، نه به‌خاطر قدرت و اصالت ایده‌هایشان، بلکه به‌خاطر وضوح و اصراری که از آن طریق بیان می‌کنند، بر نقاشی تأثیر گذاشتند، که دلیلش مستعد بودن زمان به پذیرش سلیقه کلاسیک گرینبرگ، و همچنین آمادگی برای آنتی‌کلاسیسیسم و اولویت خودبیانگری آنارشیستی و تجربه پرتلاطم کیج بر روی هر مجموعه از هنجارهای سزاوارسنجی زیبایی‌شناختی، بود.
در سال 1961، هم مقاله‌های گردآوری شده گرینبرگ، هنر و فرهنگ، و هم سخنرانی‌های کیج، سکوت، منتشر شده بودند. آن‌ها به کتاب مقدس دهه شصت بدل شدند. اثر هیچ هنرمند یا منتقدی در این دوره بی‌تأثیر از یکی یا دیگری یا هر دو یافت نخواهد شد»
قدم‌گذاری کیج به جهان هنرهای تجسمی و فعالیت‌های حرفه‌ای وی در این عرصه، به خلق اولین چاپ‌هایش در سال 1978، در سن 65 سالگی، باز می‌گردد. امّا پیش از آن، کیج از طریق نوشتارها، سخنرانی‌ها و تکنیک‌های آهنگ‌سازی‌اش به عنوان یکی از تأثیرگذارترین آهنگسازان تجربی و همچنین مرکزی برای الهام نئوآوانگارد، مطرح شده بود، که با کاربست نمایشی شانس و تصادف، سکوت، اصوات غیرموسیقایی و نویز، و اجراهای چندهنری، چشمان بسیاری را نسبت به احتمالات لایتناهی هنرها گشود.
این تأثیر بر روی هنرمندان متعددی نظیر رابرت رائوشنبرگ، جاسپر جونز، آلن کاپرو، مرس کانینگهام، دیوید تودور، مورتون فلدمن، کریستیان وولف، ارل براون، جُرج برشت، فیلیپ کرنر، لوری اندرسون، برایان انو، آلیسون ناولز، جکسون مکلو، یوکو اونو، نمجون پایک، آن تاردوس، رابرت ویلسون، و لامونته یانگ به طورمستقیم قابل پیگیری است، که به طورگسترده‌ای اثرات غیرمستقیم آن تا زمان حاضر نیز ادامه یافته است؛ به طوری که اندیشه کیجی را می‌توان به عنوان محوری برای هر بحثی پیرامون شکاف میان مدرنیسم و پست‌مدرنیسم در هنر قرن بیستم یا گذر از آن نگریست؛ چرا که او به مثابه پُلی در میانه قرن بیستم، تأثرات و الهامات خود از دستاوردهای فوتوریسم، دادا و هنرمندانی نظیرِ لوئیجی رُسولو و مارسل دوشان و همچنین تأثیرپذیری از تجربیّات موسیقایی ارِیک ساتی، هِنری کاوِل، جُرج آنتیل، اِدگار وارِز و شوئِنبِرگ را به کمک شاگردانش در مکتب نیویورک موسیقی و فلاکسوس به اواخر قرن و هنرمندان آن منتقل ساخت. امّا وسعت تأثیر و تأثرات کیج به همین‌جا محدود نمی‌شود.
او در یادداشت‌هایِ روزاه: چگوه جهان را بهبود بخشیم (فقط مشکلات را حادتر خواهید کرد) نوشته است: «در موسیقی، اندیشیدن بَرحسبِ ساختارِ قدیمی … بی‌فایده بود. ما از ابتدا شروع کردیم: صدا و سکوت و زمان و فعالیت».
از این رو، برای ساخت چهارچوبی مغایر با ساختارهای قدیمی، ناگزیر به وسعت‌بخشی نگرشش از طریق نوآوری‌ها و خلاقیّت‌های جدیدی برآمد؛ کیج در خودزندگی‌نامه‌نوشتش، اعترافات یک آهنگساز (1948)، و دیگر مطالب خود اذعان داشته‌اش، به تأثیرپذیری از طیف گسترده‌ای از رویدادها، اتفاقات و نگرش‌های اشخاص پیرامونش به ویژه افراد پیشین، مبنیبَر دوری‌جُستن از ایده‌های کهنه و قدیمی و کشف اصوات و ابداع ابزار و سازهای جدید از یک‌سو و تأثیرات فلسفة هند (کوماراسوامی)، ذن بودیسم (سوزوکی)، هِنری دِیوید ثورو، مارشال مَکلوهان، باکمینستر فولر و … ازسویِ دیگر اذعان داشته است.
او در بیانیه خودزندگی‌نامه‌اش (1989)، به دقت منابع خاصی که در توسعه ایده‌ها و کارهایش در نظر گرفته است را لیست می‌کند و اشعار آناگرام مانندِ تم‌ها و واریاسیون‌هایش (1980) را بر روی پانزده چهره مطرح برای خودش، از جمله نورمن اُ. براون، مارشال مکلوهان، اریک ساتی، رابرت رائوشنبرگ، باکمینستر فولر، مارسل دوشان، جاسپر جونز، هنری دیوید ثورو، مرس کانینگهام، دیوید تودور، موریس گریوز، مارک توبی، آرنولد شوئنبرگ و سوزوکی استوار می‌کند. از این‌رو، کیج همواره موقعیت خودش را میان پیش‌آهنگ‌ها تجسم بخشیده: «… فکر می‌کنم که واقعاً یک نخبه هستم … من موسیقی را با هرکسی مطالعه نکردم، از شوئنبرگ درس گرفتم. ذن را با هرکسی مطالعه نکردم، از سوزوکی آموختم. همیشه تا آن‌جا که می‌توانستم پیش رفته‌ام، تا رئیس کمپانی شدن».
علیرغم عمده شهرت کیج مبتنی بر موسیقی و نوآوری‌های وابسته بدان نظیر تصنیفاتش برای آنسامبل پرکاشن، پیانوی دست‌کاری شده (تغییر سونوریته ساز با قراردادن اشیای گوناگون میان سیم‌های آن)، نوار و موسیقی الکترونیک زنده، نُتنویسی گرافیکی و ساخت قطعه معروف و بحث‌برانگیز چهار دقیقه و سی و سه ثانیه (1952) معروف به سکوت و اجرای قطعه بدون عنوانی در همان سال در کالج بلک مونتین، شناخته شده به عنوان اولین هپنینگ، کتاب‌های بسیاری را نیز به رشته تحریر در آورده که انعکاس دهنده نوع جهان‌بینی اوست، نظیر سکوت (1961)، یک سال از دوشنبه (1967)، ام: نوشتارها (1973)، واژگانِ تهی (1979)، تم‌ها و واریاسیون‌ها (1982)، ایکس (1983)، و یک-چهار (1990)؛ و همچنین نویسندۀ همکار با کاتلین در کتابِ هوور، میرجیل تامپسون (1959)، سردبیر با آلیسون ناولز در کتاب نُتاسیون (1969)، و نویسندۀ کتاب کودکان کتابِ گِلی (1982) که توسطِ لوئیس لانگ تصویرسازی شده است. همچنین، در طول دوران حرفه‌ایش مفتخر به کسب جوایز و افتخارات معتبری از جمله کمک هزینۀ تحصیلی گوگنهایم و جایزه از آکادمی آمریکا و مؤسسۀ هنر و ادبیات (1949)، انتخاب برای آکادمی آمریکا و موسسۀ هنر و ادبیات (1968)، انتخاب برای آکادمی هنر و علوم آمریکا (1978)، دریافت نشان سفیر هنر و ادبیات از وزیر فرهنگ فرانسه (1982) و دریافت جایزة کیوتو (1989) نیز شده است.
با تمام این تفاسیر از دستاوردهای کیج در عرصه‌های گوناگون، شاهد حجم قابل توجهی از آثار تجسمی‌اش در دو دهة آخر زندگیش،از سال 1978 تا زمان مرگش در 1992، هستیم، که بیش از 670 چاپ در کراو پوینت پرس، 150 طراحی و 114 نقاشی آب‌رنگ را دربر می‌گیرد، که عمدتاً به همان شیوه‌های مبتنی بر شانس در ساخت قطعات موسیقی‌اش متکی است، که علیرغم آن‌که تعداد مجموع آن‌ها بیش از آثار موسیقایی کیج، در حدود 250 اثر، می‌باشد.
امّا سهم بسیار ناچیزی از پژوهش‌ها را به خود اختصاص داده است. از این‌رو، پژوهش حاضر درصدد معرفی و آشنایی با آثار تجسمی کیج و مبانی فکری و فلسفی شکل‌دهی به آن در سیری تاریخی است، که تا حدود زیادی به چگونگی نگرش وی به جهان خارج و درک زیبایی‌شناسانه‌اش از آن باز می‌گردد، که در آن، درهم‌تنیدگی انکار ایده‌های زیبایی‌شناختی غربی دادائیستی و اعتقادات آسیایی مبنی بر هماهنگی با طبیعت و محوشدگی در آن، که حمایت وی از سرنگونی اساسی برتری برقراری ارتباط با احساسات فردی یا حالات روانی را در پی داشت، مشهود است. او با از میان برداشتن مرز میان هنر غربی و مدرنیستی با زندگی روزمره، در جستجوی ایجاد هماهنگی هنرها با واقعیت‌های پدیداری‌ای بود که با هر دوی هنرمند و مخاطب معنا یافته و انکار چهارچوب‌های مفهومی و اولویت‌های شخصی از لزومات آن برشمرده می‌شد.
شکل‌دهی ابتدایی به این امر، در اواخر دهه 1940، صورت گرفت، زمانی‌که کیج برای شیوه‌های زیبای‌یشناختی‌اش، به ایده‌های آسیایی‌ای روی آورد که به طورکلّی، هدف هنر را، در این جمله گیتا سارابای، موسیقی‌دان هندی، «متعادل‌سازی ذهن و مستعدپذیری آن به نفوذ الهی» و آناندا کوماراسوامی، مورخ هنر سریلانکایی، «تقلید هنر از طبیعت در روش عملکردش به جای ظاهرش» جست‌وجو می‌کرد. کیج هرگز از این دو ایدۀ کلّی منحرف نشد، اگرچه تعاریفش از آن‌ها به طور اساسی دستخوش تغییراتی شد که این درک تازه از آن‌ها، در آخرین مجموعه از آب‌رنگ‌ها و چاپ‌هایش به اوج می‌رسد.
علیرغم دریافت اولیه ایده‌های کلیدی کیج، نظیر قصد و فرایند، از منابع زیبایی‌شناختی آسیای جنوبی، او ایده‌هایی چون پارادوکس و شانس، آکندگی و خلاء، نادیده‌انگاری نفس و هماهنگی با طبیعت را، از منابع آسیای شرقی، به ویژه ذن بودیسم و تائویسم، جذب کرد که نه تنها برای آرای زیبایی‌شناختی و متافیزیکی‌اش، بلکه برای اشاره به فرایندهای شکل‌گیری اثر، شیوه‌های نادیده‌انگاری و حذف سلیقه شخصی و بازنمایی قوانین طبیعت، به واسطه روش‌های شانسی با اتکا به متن الهی تائویستیِ ئی چینگ بوده است که برای گزینش پارامترهای از پیش تعیین‌شده در غالب نُتها، سکوت‌ها، دیرندها یا انتخاب سازها و همچنین در هنرهای تجسمی در راستای انتخاب قلموها، رنگ‌ها، جاگیری نشانه‌ها و اندازه یا نوع کاغذ در طیف اعداد تصادفی 1 تا 64، بهره گرفته که از 1950 تا آخر عمرش از آن با عنوان «عملکردهای شانسی» تعبیر می‌کند. علاوه بر آن، علاقمندی کیج به دادا، تا حد زیادی از دو طریق تبیین می‌شود: یکی مطالعاتش از ژورنال ثورو، و دیگری آگاهیش از دوشان، که به واسطه آشنایی‌اش با والتر و لوئیس آرنسبرگ و مجموعه بزرگ آن‌ها از آثار دوشان حاصل می‌شود.
برگرفته از کتاب جهان تجسمی جان کیج
نوشته‌ی زهرا آخوندی
اولین کسی باشید که دیدگاهی می نویسد “کتاب جهان تجسمی جان کیج”
محصولات مرتبط
روانشناسی
نقد و بررسی‌ها
هنوز بررسی‌ای ثبت نشده است.