مروری بر کتاب امید به عقل

کتاب «امید به عقل، فلسفۀ روشنگری در آلمان» پژوهشی جامع در مورد  فلسفۀ روشنگری است که در عین حال به توصیف یک عصر نیز می‌پردازد. ورنر اشنایدرز نویسندۀ این کتاب در واقع با این پژوهش نشان می‌دهد که روشنگری وظیفه نیست که بتوان آن را بر عهده گرفت، بلکه روشنگری موضوع اصلیِ اندیشه است.

وی همان‌گونه که در مقدمۀ این کتاب توضیح می‌دهد، قصد دارد که سهمی در از بین بردن شکاف ایجاد شده بین بحث‌های جاری در مورد روشنگری و پژوهش‌های جدید در این زمینه داشته باشد. چنین هدفی دو جهت‌گیری موجود در این کتاب، یعنی جهت‌گیری‌های تاریخی و سیستماتیک که از ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر برخوردار هستند را توجیه می‌کند. ورنر اشنایدرز از یک‌سو با شناخت عمیق خود از قرن هجدهم میلادی تحلیلی تاریخی و جامع از روشنگری آلمانی ارائه می‌دهد واز سوی دیگر می‌کوشد، اهمیت و ارزش رویکردهای روشنگرانه را برای فلسفه توضیح دهد.

در بخش اول کتاب با عنوان «سرزمین روشنگری» به بحث در مورد ویژگی‌های روشنگری آلمانی پرداخته می‌شود؛ مواردی نظیر روح اصلاحی (مربوط به جنبش اصلاحات مذهبی) و نه انقلابیِ روشنگری آلمانی، ترجیح حد اعتدال بین عقل‌گرایی و تجربه‌گرایی و بین خداناباوری و خرافه‌پرستی و در نهایت برخورداری از نگرشی التقاط‌گرایانه با تأیید این عبارت از انجیل که «همه چیز را بیازمایید و امر نیک را (نزد خود) نگه دارید».

این ویژگی‌های خاص باعث می‌شوند که بتوان به آلمان به تنهایی به عنوان سرزمین روشنگری، نگریست. در این کتاب کریستیان تومازیوس، اندیشمندی که نمایان‌گر روشنگری متقدم است، به عنوان بانی و سردمدارِ روشنگری آلمانی معرفی می‌شود، فیلسوفی که فیزیک مدرن را سطحی و خطرناک ارزیابی می‌کرد. کریستیان ولف اما به عنوان فیلسوف برجستۀ دوران اوج روشنگری، به منزلۀ اندیشمندی نمایان می‌گردد که علم را نه یک دانش تجربیِ فرضی، بلکه یک دانش سیستمانیک فراگیر و بنیادی، درک می‌کرد. بعدها بین سال‌های 1750 تا 1780، بر خلاف وسواسِ روش‌شناختی به ولع برای اثبات، که مختص مکتب کریستیان ولف بود، فلسفۀ عامه‌پسند ایجاد گشت.

در بخش دوم کتاب با عنوان «تصویر فلسفه» به بحث در مورد برخی ویژگی‌های شاخص فلسفۀ روشنگری پرداخته می‌شود و تصاویر موجود بر روی جلد کتاب‌های برجستۀ مربوط به آن دوران، مورد تحلیل قرار می‌گیرند. برای مثال می‌توان متوجه شد که فلسفۀ روشنگری بر اساس نیاز، به عنوان فن معماریِ عقل یا فلسفۀ بنیادی به تصویر کشیده می‌شود.

در این تصاویر و در میان تمامی نشانه‌ها، خورشید به عنوان منبع نور و در نتیجه روشنایی، رواج بسیار زیادی دارد. در بخش سوم کتاب با عنوان «مفهوم فلسفه»، این تحلیل تاریخی بر اساس اصطلاحات و عناوینی که از سوی روشنگران برای فلسفه و فلسفه‌ورزی استفاده می‌شده است، ادامه پیدا می‌کند.

و سرانجام در بخش پایانی کتاب با عنوان «روشنگری حقیقی و بالاتر» که در آن به برداشت‌های موجود در روشنگری متأخر در مورد مفهوم روشنگری پرداخته می‌شود، قصد و نیت نویسندۀ کتاب و ترجیح وی به یکسان‌انگاری فلسفۀ حقیقی و روشنگری حقیقی،  به وضوح مشخص می‌گردد.

این کتاب شامل چشم‌اندازهایی فوق‌العاده و اطلاعاتی جذاب است و تسلط نامتعارف پدیدۀ تاریخی و نه صرفاً آلمانیِ روشنگری را به اثبات می‌رساند. ورنر اشنایدرز با پژوهش‌های گسترده و طولانی مدت خود در مورد روشنگری آلمانی، بی تردید از معدود اندیشمندانی است که از توانایی به نگارش درآوردن چنین کتابی برخوردار بوده است. وی در حقیقت از نگارش این کتاب دو هدف را دنبال می‌کرده است: بالا بردن ارزشِ فلسفۀ روشنگری در آلمان و بالا بردن ارزشِ مفهوم روشنگری.

در ضمن برای درک بهتر و آشنایی بیشتر مخاطبین با اصطلاحات و واژه‌های تخصصی موجود در این پژوهش، فهرستی از این واژه‌ها به همراه معانی فارسی آنها، در انتهای کتاب در نظر گرفته شده است.

همچنین پیش از این نیز کتابی دیگر از ورنر اشنایدرز با عنوان «عصر روشنگری» توسط نشر پیله، با ترجمۀ اینجانب به انتشار رسیده است.