تاریخ, جامعه شناسی, روانشناسی, علوم سیاسی, عمومی
تفکر انتقادی در دوران قاجار
اردیبهشت
دوران قاجار
در دوران قاجار با شکلگیری مبانی تفکر انتقادی، بهلطف مواجهه با غرب، پدیدۀ مادیسازی جهان اجتماعی ایران شکل میگیرد.
در شکستهای عباسمیرزا از قشون روس، او با این پرسش هستیشناسانه برخورد میکند که پیروزی روسها ناشی از چیست؟
از دید علمای شیعی، روسها درزمرۀ کفار دستهبندی میشدند که ازهمینرو نیز فتوای جهاد برای مقابله با آنها داده بودند (کاظمی موسوی، 1397) اما پرسش عباسمیرزا چرخش هستیشناسی و معرفتشناسی را در تاریخ فرهنگی و سیاسی ایران رقم زد (توفیق، 1396).
دستگاه سیاسی ایران گویی با کناررفتن ابرهای متافیزیک، با واقعیت سخت قانون مادیت جهان یعنی استفاده از ابزار و نظم عقلانی، موجود در قشون روس مواجه شده بود.
دقیقاً در این رویارویی است که فرهنگ خلسۀ ایرانی، ابتداییترین قدم اندیشۀ انتقادی را برمیدارد.
در این لحظه است که مادیت جهان و قوانین نهفته در آن اهمیت پیدا میکند و درست در این لحظه است که اندیشۀ واردکردن متخصص دانشآموخته و استفاده از علم مهم میشود و فکر تأسیس کارخانههای تفنگ و توپسازی شکل میگیرد.
ما این نقطه را مواجهه با مادیت جهان در تاریخ فرهنگ میدانیم و مینامیم. رد این رخداد در ادامۀ دوران قاجار ادامه پیدا میکند و سبب شکلگیری وضعیت «میل مدرن» و موقعیت سوژههای انتقادی در قالب منورالفکرها میشود که پایههای مشروطیت را بنا نهادند.
وضعیت «میل مدرن»، شرایط گذار از متافیزیک سیاسی به فیزیک سیاسی است. فیزیک سیاسی، بااهمیتشدن مادیت جهان و مصرف آن است.
دستگاه دربار ایران، برابر مادیت عقلانی قرار میگیرد و آن را تجربه میکند. تجربۀ فرهنگ مدرن غرب، به تولید «میل مدرن» در دربار ایران و بخش منورالفکران بالادست منجر شد.
ورود ابزاری مانند دوربین عکاسی، چرخخیاطی، اتومبیل، پیانو و غیره، نمایانگر میل مدرن دستگاه درباری ایران است.
البته باید در نظر داشت که دستگاه دربار ناصرالدینشاه در عین داشتن میل به مصرف کالاهای مدرن بهمثابه فیزیک فرهنگ مدرن غرب، در عمل قادر به تولید زبانی ویژه برای صحبتکردن دربارۀ ویژگی فرهنگ فیزیک غرب نبود.
برای مثال، ناصرالدینشاه در سفرهای متعدد به اروپا طبیعت آنجا را که در نظام عقلانی مدرن محافظت و آراسته شده بود، به بهشت تشبیه میکند (میلانی، 1378)
یا زنان غربی را همانند حوریان بهشتی تفسیر مینماید؛ بنابراین، دربار ایران، بیبهره از زبانی بود که بتواند پیرامون فیزیک اجتماع مدرن صحبت کند و بهناچار ابهت فیزیک برآمده از فرهنگ و دانش مدرن را با تشبیه به موقعیتهای زبانی متافیزیک ستایش میکند تا جایی که مخبرالسلطنه به بلوشر، سفیر آلمان در ایران چنین میگوید: «هموطنان من نسبت به قدرت مطلقه ماشین، اعتقاد شبهعرفانی پیدا کردهاند»
برگرفته از کتاب سیاست متافیزیک و فیزیک در ایران معاصر
ما قبلا اینجا در این مورد مطلبی را منتشر کرده ایم
