باور کانت درباره وجود خدا

وجود خدا

کانت کلیه براهین اثبات وجود خدا را در سه پارادایم طبقه­بندی می­کند: برهان هستی­شناسانه، برهان کیهان‌شناسانه و برهان طبیعی­ـ­الهیاتی. اگر هرسه این براهین رد شوند، این منجر به پایان گرفتن کلیه تلاش­ها برای اثبات وجود خدا به وسیله عقل محض می­شود. به علاوه کانت ردپای برهان هستی­شناسانه –که وجود خدا را از مفهومش استنتاج می­کند- را در دو برهان دیگر مشخص می­کند که برهان هستی­شناسانه را به هدف اصلی حمله به این براهین تبدیل می­کند.

برهان هستی­شناسانه سابقه قرون­وسطایی در اثر سَنتْ آنسلم دارد که در اوایل دوره جدید به وسیله دکارت، اسپینوزا و لایب­نیتس از نو طرح شد و تبدیل به مشخصه عقلگرایی ابتدایی شد. همه صورت­های این برهان در یک برگذشتن پیشینی و مستقیم از مفهوم (ذات) خدا به وجود او مشترک­اند.

اسپینوزا از جوهر الهی به عنوان جوهری سخن می­گوید «که ذاتش دربردارنده وجود است» (Ethics I axiom ₁) و دکارت اظهار می­کند که وجود خدا منتج از ذات او است دقیقاً همان­طور که از ذات مثلث چنین برمی­آید که مجموع سه زاویه آن برابر با دو زاویه قائمه است.

دکارت در مقابل آنسلم، اظهار می­کند که خدا به واسطه ذاتش واجد همه کمالات است و از آنجا که وجود یک کمال است، اگر وجود نداشته باشد ناقص خواهد بود؛ بنابراین، خدا ضرورتاً وجود دارد. کانت نه علیه [تنها] یک صورت استدلال هستی­شناسانه بلکه علیه طرز فکری که بر اساس آن، وجود از مفهوم استنتاج می­شود، استدلال می­کند.

این طرز فکر، هسته متافیزیک جزم­اندیشانه است و به­طور مستقیم، در تقابل با اصول نقدی است. پرسش «چه­چیزی هست؟» را نمی­توان صرفاً به وسیله تحلیل مفاهیم پاسخ داد.

در صورتی که این پرسش به موجودات تجربی اشاره داشته باشد، مفهوم باید پیوسته به ادراک حسی متناسب آن باشد و در صورتی که به موجودات بیرون از تجربه اشاره داشته باشد، ما هیچ راهی به شناخت آن نداریم و باید از دادن حکم اجتناب کنیم.

به­طور ویژه، برهان هستی­شناسانه در این امر ناکام می­ماند که وجود را یکی از ویژگی­های شئ وصف کند. کانت می­گوید که وجود یک ویژگی نیست؛ بلکه وجود یک وضعیت متافیزیکی است که می­تواند به برخی موضوع­ها اطلاق شود یا نه، درحالی که تغییری در ویژگی­های آن ایجاد نمی­شود.

هرگاه ما می­گوییم که x  (مثلاً یک سکه) گرد، براق و طلا­کاری شده است، ما این ویژگی­ها را به آن نسبت می­دهیم یا مفهوم آن را به این محمول­ها پیوند می­دهیم.

اما وقتی که درباره x می­گوییم که وجود دارد، ما یک ویژگی جدید را به آن اضافه نمی­کنیم، بلکه آن را همراه با تمام ویژگی­هایش در قلمرو وجود قرار می­دهیم. نباید قرار دادن (به تعبیر کانت، Setzen [positing]) موضوع یا شئ در قلمرو وجود را با حمل یا اطلاق [محمول به موضوع] اشتباه گرفت.

تفاوت میان وجود یک هزار دلار و عدم یک هزار دلار، تفاوت در یک محمول یا ویژگی نیست؛ بلکه یک هزار دلار دقیقاً همان یک هزار دلار با همان ویژگی­ها است که در یک موقعیت در اندیشه ما حضور دارد و در موقعیتی دیگر حضور ندارد.

اگر وجود یک ویژگی بود، من تغییر و دگرگونی ویژگی­هایی خواهم بود که من آن­ها را آن­طور که وجود دارند وصف می­کنیم –و بنابراین آن را وصف نمی­کند، بلکه چیزهای دیگری را از پیش وصف می­کند. از این رو برهان هستی­شناسانه، بیرون از محتوی هستی­شناسانه است و ویژگی­هایی که به صورت تحلیلی به خدا نسبت می­دهد منحصر در مفاهیم باقی می­مانند.

تمام آنچه که ما می­توانیم بگوییم این است که اگر خدایی وجود داشته باشد، او واجد تمام ویژگی­هایی خواهد بود که از مفهومش برمی­آیند؛ اما در واقع خدایی هست که نمی­توان [وجود] او را از اینجا استنتاج کرد.

کانت با تمسخر نتیجه می­گیرد: «بنابراین، برهان مشهور هستی­شناسانه (دکارتی) … تمام رنج و کار به هدر رفته است و یک موجود انسانی نمی­تواند از طریق مفاهیم محض بیش از تاجری که برای بهبود وضع مالی خود چند صفر به شمار اموال خودش اضافه می­کند، بصیرت یابد.»

 اگر ژرف­تر بنگریم، می­توان دید که کانت دقیقاً مفهوم وجود ضروری را به منزله امر غیرقابل تصور رد می­کند. وجود به­طور ذاتی ضروری نیست؛ وجود از بیرون به واسطه شبکه روابط و نسبت­های علی و غیر علی [به چیزی] بخشیده می­شود که در آن یک موجود برای موجود دیگر قیام می­یابد، [به­طوری] که ضرورت آن به­طور مساوی از نسبت­های آنها با چیزهای مسبوق بر آنها و از سیستم به منزله یک کل گرفته می­شود.

از این­رو وجود به خودی خود، مشروط است و نه هیچ طریق مفهومی برای تبیین یا تشریح آن وجود دارد و نه واقعیت نهایی و بودنی که آن را مهر زده باشد. به نظر می­رسد کانت، معتقد است که وجود نمی­تواند تنها یک امر رویارو قرارگرفته، اثبات یا نفی­شده همچون یک داده سفت و سخت باشد؛ او تأکید می­کند که برای موجود انسانی، این تنها از طریق ابزار شهود است که رخ می­دهد.

هرجا که شهود امکان­پذیر نیست، نمی­توان مدعی شهود شد؛ و ادعای وجود تنها از طریق تفکر عقلانی، یک تلاش اما سوداگری فریب­کارانه است.

برگرفته از کتاب انقلاب فلسفی کانت

ما قبلا اینجا در این مورد مطلبی را منتشر کرده ایم