حکومت خدا و اخلاق انسانی

ادبیات روشنگری در آلمان (صرف نظر از تعدادی استثنائات) به ادبیات جهانی تعلق ندارد، و گذشته از این بیشتر به الگوی‌های خارجی، انگلیسی و فرانسه وابسته است.

با این وجود ادبیات روشنگری در آلمان از ابتدا ویژگی‌های خاصی ایجاد نمود، ویژگی‌هایی که بی‌تردید به اوضاع و شرایط آلمان ربط پیدا می‌کنند. نویسندگان آلمانی به طور معمول از یک زندگی شهروندی برخوردار بودند و گاهی اوقات به صورت همزمان استاد و شاعر به شمار می‌رفتند.

حکومت خدا

ادبیات جدید شهروندی و اخلاقی کننده (به استثنای نمایشنامه‌های کلاسیک گرای در حال انقراض) دیگر بر روی دربار و مضامین مربوط به طبقه اشراف متمرکز نبود. این ادبیات جدید با تأکید روزافزون بر فضیلت و احساس، بیشتر به دوستی و خانواده، به اصطلاح موضوعات خانوادگی (غیر سیاسی) گرایش داشت.

با این وجود ادبیات روشنگری همچنان برای مدتی طولانی تحت تأثیر مذهب قرار داشت و خداوند حتی با وجود جایگزینی شور و شوق مذهبی و فرقه‌ای با نوعی ایمان به فضیلت، همچنان آخرین نقطه مرجع باقی ماند، خداوند در ادبیات روشنگری آلمان همانند تجربه طبیعت، در مسائل فضیلت نیز حاضر است.

بنابراین ادبیات روشنگری آلمان به ویژه در دوران آغازین خود از یک خصیصه بسیار مذهبی برخوردار بود، خصیصه‌ای که نه از فلسفه روشنگری، بلکه از متافیزیک لایبنیتس و زهدباوری سرچشمه می‌گرفت. اندیشه تئودیسه از یک سو و احساس مذهبی از سوی دیگر نقش اصلی را بازی می‌کردند.

اما بی‌تردید در آن زمان درخواست برای فضیلت (همانند در فلسفه و الهیات)، در همه جا وجود داشت. چنین درخواستی در شکل‌های مختلف ادبیات روشنگری را تا انتهای آن تحت تأثیر قرار داد، تا اینکه مسئله مذهب از کانون توجهات کنار رفت و شکل دیگری به خود گرفت.

اندیشه جدید روشنگری در واقع برای اولین مرتبه در ژانر ادبی، جایی که کمترین توقع از آن وجود داشت، آشکار گردید. یعنی در شعر غنایی، آن هم در اشعار مذهبی یک اشراف زاده هامبورگی به نام هاینریش بروکِز. مجموعه اشعار وی با عنوان «لذت زمینی به خدا» که بین سال‌های 1721 تا 1748 در نُه جلد به انتشار رسید، دارای چنان ویژگی آموزنده‌ای است که می‌توان آن را به عنوان شعر تعلیمی به حساب آورد.

بروکز، از اعضای انجمن «میهن پرستان هامبورگ»، که در هاله حقوق خوانده و به این ترتیب با میراث فکریِ روشنگری و زهدباوری خیل زود آشنا شده بود، شیوه‌ای جدید و از لحاظ تجربه‌گرایی دقیقی را برای توصیف طبیعت ایجاد نمود.

در این زمینه: انقلاب فرانسه و روشنفکران آلمانی

برگرفته از کتاب: عصر روشنگری