مفاهیم عقل

کانت این سؤالات را در سه «مفهوم عقل محض» گرد می‌­آورد: مفهوم روان­شناسانه (روح) مفهوم کیهان‌­شناسانه (جهان) و مفهوم الهیاتی (خدا). مراد او از «مفهوم» آن­‌طور که دکارت و تجربه‌­گرایان مضمون ذهنی روزمره مراد می‌­کنند نیست، بلکه مراد او از آن مفهومی برین یا فوق‌­العاده است که به شکل کلیت صورت گرفته است، مفهومی که بر فراز حوزه تجربی برمی­خیزد و کاملاً غیر منطبق بر آن است.

عقل

عقل به واسطه سرشت خود ضرورتاً این مفاهیم را تولید می­‌کند، در حالی که آنها تقریباً همیشه در فلسفه و دین به نتایج مغالطه‌­آمیز و گمراه‌­کننده منجر می‌­شوند. دیالکتیک استعلایی، نقایص موجود در کاربرد متداول این مفاهیم را تحلیل می­کند و به صورت جزئی نشان می‌­دهد که مغالطه اصلی آنها چگونه در تفکر ما به نقص‌­های معینی منجر می‌­شوند. سرانجام، دیالکتیک استعلایی می‌­پرسد که آیا راهی برای تبدیل این مفاهیم به ابزارهای اصلی و به لحاظ نقدی مشروع علم، وجود دارد [یانه].

• برحسب دستگاه کانت، سرچشمه این مفاهیم موجب تنش میان امر مشروط و نامشروط و ارتکاب ما به مغالطه­[های] نوعی می­‌شود که متشکل از استنتاج اشتباه اما اجتناب­‌ناپذیر از مقدمه به تالی است، بدین معنا که اگر امر مشروط داده­شده باشد، کلِ سلسله شرایطی که آن و به همین ترتیب امر نامشروط را متعین می‌­سازد نیز داده شده است.

 کانت با این موافق است که اگر امر مشروط معین است، بنابراین مفهوم امر نامشروط، یعنی مفهوم کلِ زنجیره شرایط پیشین –همچنین حرکت به سوی آن- نیز همراه با آن است؛ اما زنجیره کامل بدین ترتیب معین نیست. ما به عنوان موجودات عقلانی متناهی، تنها می­‌توانیم در حدود سلسله آیتم­‌های مشروط حرکت کنیم که از یک ترکیب یا هم­‌نهاد متناهی به هم­‌نهاد متناهی دیگر گذر می­کند (یعنی، از یک بخش تجربه به بخش دیگر تجربه) –بدون اینکه هرگز به کلیتی کامل برسد که تلاش و کوشش ما به آن جهت­‌دار است.

 پیش از آنکه چشم­‌انداز کلی استدلال اصلی کانت را ارائه دهیم، یادآوری دو نکته مقدماتی به­‌جا است. نخست اینکه، کانت جاودانگی روح، وجود خدا و فعلیت آزادی را رد نمی­‌کند. او تنها امکان­پذیر بودن اثبات برهانی آنها توسط عقل شناختی محض را رد می­‌کند. نتیجه انکار نیست بلکه نامعین بودن آنها است.

در این زمینه: واژه عقل و تناقض عقل در فلسفه کانت

برگرفته از کتاب: انقلاب فلسفی کانت